همانگونه که جسم حج صوری دارد، قلب نیز حجی دارد معنوی.

حج صوری زیارت خانه خدا و حج معنوی زیارت صاحب خانه و محبت وطلب اوست.

حج معنوی مانند حج صوری ، قافله و راهنما و مرکب و زاد وتشه دارد که عارف به حقیقت حج باشد.

حج معنوی نیز منازلی دارد: «اراده» ، که مانند نور در قلب می تابد. «عزم » ، که مرحله تصمیم و منزل بعد از اراده است. « صفای قلب و صدق نیت» . «تقبّل» ، که بریدن از خلق در طلب حق تعالی. «توبه»، «انابه» ، و «توکل» . «تذکر» ، «تفکر» ، «مراقبت» ، «مروت» ، « فتوت» ، «محاسبه» و موارد دیگر که ( در جای خود تبیین شده)، همگی منازل حج معنوی اند.

در حج معنوی ، قلب نیز مانند حج صوری قافله هایی دارد که شفای امراض درونی و معنوی است. مرکب حج معنوی، استقامت در تحمل مشکلات و ذکر دائم است. زائر خدا باید سختی، تشنگی ، سنگینی بار و گرسنگی را در را خدا تحمل کند و تسلیم و راضی باشد.

همانطور که در حج صوری ، دوری از زن و فرزند و مال و وطن را به دنبال دارد، حج معنوی هم خارج شدن از هواهای دل است . « و مَن یَخرُج مِن بَیتِهِ مُهاجِراً الَی اللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدرِکهُ المَوتُ فَقَد وَقَعَ اُجرُهُ عَلَی الله .» .

حج ظاهری هجرت از سرزمینی به سرزمین دیگر است ، حج معنوی نیز تبدیل آسمان قلب و سرزمین قواست. و هنگامی که آسمان وجود آدمی تغییر کرد، خود را میشناسد و در پرتو خودشناسی به پروردگارش معرفت پیدا میکند؛ « مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه»

بلکه فراتر از آن ، کسی که خود را شناخت ، پیش از آن خدایش را شناخته و معرفت پرودگارش را میزان و معیار معرفت خود قرار داده است ؛ چرا که علم حقیقی به معلول ، تنها در پرتو علم به علت حاصل میشود.

( برگرفته از ابیاتی از حاج ملا هادی سبزواری)